Lưu kí chứng khoán là gì? Nguyên tắc hoạt động lưu ký chứng khoán

Lưu ký chứng khoán là gì?

Nếu như việc đăng kí chứng khoán có ý nghĩa ghi nhận các quyền và nghĩa vụ của người sở hữu chứng khoán thì hoạt động lưu ký chứng khoán mang tính chất quyết định cho việc đảm bảo thanh toán các giao dịch, thực hiện quyền của người sở hữu chứng khoán. Bởi vậy, những nội dung của hoạt động lưu kí chứng khoán được pháp luật quy định tương đối chi tiết và cụ thể. 

Nguyên tắc hoạt động lưu ký chứng khoán

Hoạt động lưu kí chứng khoán được thực hiện theo các nguyên tắc sau đây: 

Thứ nhất, việc lưu kí chứng khoán của khách hàng tại TTLKCK được thực hiện theo nguyên tắc: khách hàng lưu kí chứng khoán tại thành viên lưu kí và thành viên lưu kí tái lưu kí chứng khoán của khách hàng tại TTLKCK. Nguyên tắc này thể hiện rõ mô hình quản lý tài khoản mà Việt Nam đang áp dụng là mô hình lưu kí hai cấp, phân định rõ trách nhiệm của TTLKCK cũng như thành viên lưu kí trong việc thực hiện lưu kí cũng như quản lý tài khoản lưu kí cho khách hàng. 

Bên cạnh mô hình trên đây, thực tế còn có hai mô hình khác trong việc thực hiện hoạt động lưu kí là mô hình lưu kí hỗn hợp và mô hình lưu kí trực tiếp. Mô hình quản lý tài khoản hỗn hợp là mô hình cho phép người sở hữu chứng khoán cùng một thời điểm được mở tài khoản và lưu ký chứng khoán tại hai nơi: tại thành viên lưu kí và tại TTLKCK. Mô hình này cho phép nhà đầu tư vừa thực hiện đặt lệnh giao dịch tại một công ty môi giới vừa giữ được bí mật về tài khoản chứng khoán của mình.

Tuy nhiên, hoạt động quản lí tài khoản theo mô hình hỗn hợp đòi hỏi hệ thống xử lí khá phức tạp bởi TTLKCK không những phải làm việc với các thành viên lưu kí mà còn làm việc trực tiếp với bản thân nhà đầu tư. Việc thực hiện quyền của người sở hữu chứng khoán tại TTLKCK khá phức tạp do vừa phải tập hợp số liệu từ nhà đầu tư vừa phải kết hợp với thông tin do thành viên lưu kí cung cấp.

Một mô hình lưu kí khác là mô hình quản lý trực tiếp tài khoản của nhà đầu tư. Mô hình này tạo điều kiện cho phép người sở hữu chứng khoán mở tài khoản trực tiếp tại TTLKCK. Thành viên lưu kí làm trung gian cho việc thanh toán tiền và chứng khoán và việc thanh toán, bù trừ được thực hiện trực tiếp nay trên tài khoản của nhà đầu tư.

Quyền của người sở hữu chứng khoán được chuyển trực tiếp đến tài khoản của người sở hữu chứng khoán và thông báo qua thành viên lưu kí. Mô hình này yêu cầu một hệ thống xử lí phức tạp và chỉ thích hợp với các thị trường nhỏ mà ở đó số lượng nhà đầu tư hạn chế. Trong thị trường lớn bao gồm hàng triệu tài khoản của nhà đầu tư thì hoạt động thanh toán của TTLKCK sẽ rất phức tạp. Hiện nay, mô hình này chỉ áp dụng hạn chế đối với một số thành viên như đã trình bày ở trên. 

Thứ hai, thành viên lưu kí nhận thực hiện lưu kí các chứng khoán của khách hàng với tư cách là người được ủy quyền thực hiện các nghiệp vụ đăng kí, lưu kí, bù trừ và thanh toán chứng khoán. Để lưu ký chứng khoán tại thành viên lưu kí, khách hàng phải kí hợp đồng mở tài khoản lưu ký chứng khoán với thành viên lưu kí.

Nhằm bảo vệ quyền lợi của khách hàng, phòng ngừa nguy cơ gian lận, pháp luật quy định thành viên lưu kí phải mở tài khoản lưu kí chứng khoán của khách hàng tách biệt với tài khoản lưu kí chứng khoán của chính thành viên lưu kí. Thành viên lưu kí không được phép sử dụng chứng khoán trong tài khoản lưu kí của khách hàng vì lợi ích của bên thứ ba hay lợi ích của chính thành viên lưu kí. 

Thứ ba, TTLKCK nhận lưu kí chứng khoán từ các thành viên lưu kí đứng tên của TTLKCK với tư cách là người được thành viên ủy quyền thực hiện các nghiệp vụ liên quan tới hoạt động đăng kí, lưu kí và bù trừ, thanh toán chứng khoán. Nguyên tắc này thể hiện rõ vai trò là một tổ chức hỗ trợ cho các giao dịch chứng khoán trên thị trường chứng khoán của TTLKCK và được cụ thể hoá thông qua các quy định về hoạt động nghiệp vụ của TTLKCK. 

Nội dung của hoạt động lưu kí bao gồm mở tài khoản lưu kí chứng khoán, kí gửi chứng khoán, rút chứng khoán, chuyển khoản chứng khoán và cầm cố chứng khoán. 

Mở tài khoản lưu kí chứng khoán là hoạt động đầu tiên để tiến hành lưu kí chứng khoán. Tài khoản lưu kí chứng khoán là công cụ ghi chép để phản ánh tình trạng chứng khoán được lưu kí tại thành viên lưu kí hoặc TTLKCK. Với mô hình lưu kí hai cấp, nhà đầu tư sẽ tiến hành mở tài khoản lưu kí tại thành viên lưu kí, còn thành viên lưu kí sẽ mở tài khoản lưu kí tại TTLKCK để tái lưu kí chứng khoán mà nhà đầu tư đã lưu kí tại thành viên. 

Đối với nhà đầu tư, pháp luật chỉ cho phép mở một tài khoản lưu kí tại thành viên lưu kí, để tránh việc nhà đầu tư tiến hành các hoạt động lũng đoạn thị trường. Tuy nhiên, một số trường hợp do đặc thù hoạt động, được pháp luật cho phép mở nhiều tài khoản lưu kí, bao gồm: 

– Công ty quản lý quỹ phải mở tài khoản lưu ký chứng khoán riêng biệt cho công ty và cho từng quỹ đầu tư chứng khoán do công ty quản lí. Trường hợp thực hiện quản lý danh mục đầu tư, công ty quản lý quỹ phải mở hai tài khoản lưu kí riêng biệt cho nhà đầu tư trong nước và nhà đầu tư nước ngoài. 

– Nhà đầu tư nước ngoài là công ty chứng khoán nước ngoài khi đầu tư vào thị trường chứng khoán Việt Nam được mở hai tài khoản lưu ký chứng khoán tách biệt tại thành viên lưu kí để quản lí chứng khoán thuộc sở hữu của chính công ty và khách hàng của công ti. 

– Công ti bảo hiểm 100% vốn nước ngoài phải mở hai tài khoản lưu ký chứng khoán tại một thành viên lưu kí để quản lí tách biệt các khoản đầu tư từ nguồn vốn chủ sở hữu và từ nguồn phí bảo hiểm khi thực hiện đầu tư trên thị trường chứng khoán. 

Đối với thành viên lưu kí của TTLKCK, pháp luật bắt buộc phải mở tài khoản lưu kí tại TTLKCK để thực hiện các giao dịch đối với chứng khoán lưu kí. Mỗi thành viên của TTLKCK (bao gồm cả thành viên lưu kí và thành viên mở tài khoản trực tiếp) chỉ được mở một tài khoản lưu kí tại TTLKCK và không được mở tài khoản lưu kí tại bất kì thành viên lưu kí nào khác. Tài khoản lưu kí của thành viên bao gồm: 

– Tài khoản lưu ký chứng khoán thuộc sở hữu của chính thành viên của TTLKCK. 

– Tài khoản lưu kí chứng khoán thuộc sở hữu của khách hàng trong nước của thành viên lưu kí. 

– Tài khoản lưu ký chứng khoán thuộc sở hữu của khách hàng nước ngoài của thành viên lưu kí. 

Tài khoản lưu kí của nhà đầu tư tại thành viên lưu kí và tài khoản lưu kí của thành viên lưu kí tại TTLKCK đều được phân loại theo hiện trạng của chứng khoán lưu kí như: tài khoản chứng khoán giao dịch, tài khoản chứng khoán tạm ngừng giao dịch, tài khoản chứng khoán cầm cố, tài khoản chứng khoán chờ thanh toán, vv.. Việc phân loại chi tiết như vậy giúp cho hoạt động quản lí chứng khoán được minh bạch, thuận lợi cho nhà đầu tư trong việc xác định chính xác tình trạng tài sản đầu tư (bao gồm chứng khoán và tiền) của mình. 

– Sau khi tài khoản lưu ký chứng khoán được mở, nhà đầu tư phải kí gửi chứng khoán tại thành viên lưu kí, sau đó, thành viên lưu kí sẽ tái kí gửi chứng khoán của khách hàng tại TTLKCK. Theo quy định của pháp luật hiện hành, thành viên lưu kí có trách nhiệm làm thủ tục nhận chứng khoán kí gửi của khách hàng và tái kí gửi vào TTLKCK trong vòng một ngày làm việc kể từ ngày nhận được hồ sơ gửi chứng khoán hợp lệ của khách hàng.

TTLKCK cũng phải hoàn tất thủ tục kí gửi chứng khoán cho thành viên lưu kí trong thời gian một ngày làm việc kể từ khi nhận được hồ sơ hợp lệ của thành viên lưu kí. Như vậy, thời gian hoàn tất thủ tục lưu kí chứng khoán của khách hàng tối đa trong vòng 2 ngày làm việc. 

– Trong quá trình lưu ký chứng khoán, nhà đầu tư có quyền thực hiện việc rút chứng khoán ra khỏi tài khoản lưu kí. Việc rút chứng khoán có thể do nhiều nguyên nhân như: nhà đầu tư muốn tất toán tài khoản chứng khoán, hoặc khi nhà đầu tư không có nhu cầu tiếp tục thực hiện các giao dịch v… Thủ tục để thực hiện việc rút chứng khoán cụ thể do TTLKCK quy định. Nhà đầu tư chỉ có quyền rút các chứng khoán trong phạm vi chứng khoán đang sở hữu trên tài khoản lưu kí, trừ chứng khoán đang bị cầm cố hoặc tạm giữ để đảm bảo quyền lợi cho người thứ ba.

Sau khi nhận được yêu cầu rút chứng khoán của nhà đầu tư, thành viên lưu kí phải xử lý và chuyển giao yêu cầu này đến TTLKCK trong vòng 1 ngày làm việc và TTLKCK cũng phải hoàn tất các thủ tục trong vòng 1 ngày, kể từ ngày nhận được hồ sơ hợp lệ. Chứng khoán rút ra khỏi TTLKCK theo hình thức chứng khoán được tổ chức phát hành đăng kí tại TTLKCK. 

Trong quá trình lưu ký chứng khoán tại TTLKCK, khách hàng lưu kí có quyền thực hiện các giao dịch liên quan đến chứng khoán như mua, bán chứng khoán, cầm cố chứng khoán, tặng cho, thừa kế vv.. Các kết quả giao dịch sẽ được TTLKCK thể hiện trên tài khoản lưu kí một cách kịp thời và chính xác để đảm bảo quyền lợi cho nhà đầu tư. Bên cạnh đó, thành viên lưu kí cũng như TTLKCK sẽ cung cấp các dịch vụ thực hiện quyền của nhà đầu tư đối với chứng khoán như quyền nhận lãi, quyền bỏ phiếu và các quyền khác theo quy định của pháp luật.