Chế độ tử tuất là gì?

Chế độ tử tuất cũng là một trong những chế độ bảo hiểm xã hội được người lao động và Nhà nước hết sức quan tâm. Chế độ tử tuất là gì?

Khái niệm, ý nghĩa của chế độ tử tuất 

Động cơ và mục đích cơ bản để người lao động tham gia vào quan hệ lao động là có thu nhập để nuôi sống bản thân và các thành viên trong gia đình. Họ thường là những người giữ vị trí trụ cột trong gia đình, thu nhập trong gia đình chủ yếu trong chờ vào họ.

Ngay cả đối với những người đã về hưu thì trong nhiều trường hợp, tiền lương hưu cũng vẫn là nguồn thu nhập chính. Do đó, khi họ bị chết, gia đình sẽ bị mất đi khoản thu nhập và điều này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của các thân nhân trong gia đình.

Bởi vậy, người lao động rất cần khoản trợ cấp nhằm đảm bảo và ổn định cuộc sống cho người thân khi họ không còn tồn tại.

Bảo hiểm xã hội với bản chất là bảo hiểm thu nhập cho người lao động trong trường hợp bị giam hoặc mất khả năng lao động nên cũng sẽ có trách nhiệm trợ giúp cho thân nhân của người lao động – những đối tượng được hưởng từ thu nhập của người lao động. 

Vì vậy, chế độ tử tuất là chế độ bảo hiểm xã hội đối với thân nhân của người lao động đang tham gia lao động hoặc đã tham gia quan hệ lao động nay đang hưởng bảo hiểm, đang chờ hưởng bảo hiểm mà bị chết (có thể gọi tắt là thân nhân của người lao động). Chế độ này nhằm trợ giúp một phần tiền tang lễ và trợ giúp cho thân nhân của người lao động khi mất đi người trụ cột trong gia đình. 

Nếu như các chế độ bảo hiểm xã hội khác dành cho những người trực tiếp tham gia bảo hiểm thì chế độ tử tuất lại dành cho những thân nhân của họ. Điều này có ý nghĩa hết sức quan trọng. Khi người lao động chết đi, họ có thể còn có những người thân mà khi còn sống họ có nghĩa vụ trực tiếp nuôi dường như cha, mẹ, vợ, chồng đã hết tuổi lao động hoặc con chưa đến tuổi lao động.

Những người này không còn khả năng hoặc chưa thể kiếm tiền sinh sống nên khoản trợ cấp từ quỹ bảo hiểm xã hội hàng tháng sẽ là nguồn thu nhập có ý nghĩa trong lúc này. Ngay cả khi người lao động mất đi mà không có người thân thuộc các trường hợp trên thì khoản trợ cấp này cũng sẽ giúp gia đình họ trang trải những phí tổn về tang lễ đồng thời trợ giúp họ trong những ngày khó khăn ban đầu khi người thân vừa mất.

Với ý nghĩa đó, chế độ tử tuất đã góp phần nâng cao hơn nữa vai trò của bảo hiểm xã hội. Người lao động tham gia bảo hiểm xã hội không những được đảm bảo thu nhập trong quá trình lao động sau quá trình lao động mà ngay cả khi họ chết, người thân của họ vẫn được hỗ trợ để lo việc tang lễ và hưởng bảo hiểm.

Chính bởi vậy mà chế độ tử tuất cũng là một trong những chế độ bảo hiểm xã hội được người lao động và Nhà nước hết sức quan tâm. 

Chế độ trợ cấp mai táng 

Chế độ này thực chất là nhằm trợ giúp một phần những phí tổn cho người thân của người lao động trong việc lo tang lễ, chôn cất người lao động chết.

Tuỳ theo phong tục của từng nước, tập tục của từng địa phương mà cách thức ma chay có khác nhau song dù ở bất cứ đâu, khi người lao động chết, người thân của họ bao giờ cũng phải bỏ ra một khoản chi phí nhất định để lo tang lễ cho người lao động.

Khoản trợ cấp từ quỹ bảo hiểm xã hội cho việc này sẽ giúp họ bớt được gánh nặng phần nào. Hơn nữa, không phải người lao động nào khi chết đi cũng có con cháu lo liệu, vì lý do này hoặc lý do khác, có người không có gia đình, không có người thân thích ruột thịt hoặc người thân của họ đang trong hoàn cảnh nghèo khó…

Do đó, khoản trợ cấp mai táng phí sẽ là nguồn kinh phí tối thiểu để thân nhân hoặc cơ quan, tổ chức, địa phương lo mai táng cho người chết. 

Theo Luật bảo hiểm xã hội, đối với những đối tượng thuộc diện bảo hiểm xã hội bắt buộc thì những người lao động đang đóng bảo hiểm xã hội, người lao động đang bảo lưu thời gian đóng bảo hiểm, người đang hưởng lương hưu hưởng trợ cấp tại nạn lao động, bệnh nghề nghiệp hàng tháng đã nghỉ việc mà chết thì người lo mai táng cho họ được nhận trợ cấp bằng 10 tháng lương cơ sở. Trường hợp họ chết thì thân nhân của họ sẽ được hưởng trợ cấp. 

Đối với những người thuộc diện bảo hiểm xã hội tự nguyện, để được hưởng chế độ trợ cấp mai táng người lao động phải có ít nhất 5 năm đóng bảo hiểm xã hội hoặc người đang hưởng lương hưu mà chết thì người lo mai táng cho họ mới được hưởng trợ cấp mai táng.

Mức trợ cấp cũng bằng 10 tháng lương cơ sở. Trường hợp họ chết thì thân nhân của họ sẽ được hưởng trợ cấp. 

Việc pháp luật quy định tiền mai táng phí được tính một mức thống nhất trên số tháng lương tối thiểu là hết sức linh hoạt và phù hợp với thực tế.

Khi đã chết, thân nhân của họ được hưởng những khoản trợ cấp như nhau, không phân biệt địa vị, mức lương, mức bảo hiểm của người chết… cũng là phù hợp vì những người hưởng chế độ này không phải là người tham gia bảo hiểm.

Nếu tiền lương cơ sở thay đổi, mức tiền mai táng phí cũng được thay đổi theo cho phù hợp với giá cả của các chi phí trong từng thời kỳ mà không cần phải sửa đổi lại các quy định của pháp luật. 

Chế độ tiền tuất 

Chế độ tiền tuất được hiểu là chế độ trợ cấp cho thân nhân của người tham gia bảo hiểm khi họ chết. Chế độ này được xây dựng dựa trên nhiều cơ sở.

Một mặt, trợ cấp tiền tuất là khoản bảo hiểm thu nhập cho người lao động, phần thu nhập dành cho các thành viên mà họ phải có trách nhiệm nuôi dưỡng trong gia đình như những người vì đã già (hết tuổi lao động) hoặc trẻ em (chưa đến tuổi lao động) không thể hay chưa thể làm việc để kiếm tiền sinh sống.

Trước đây, những người này vẫn sống bằng nguồn thu nhập (hoặc nguồn bảo hiểm thu nhập) của người lao động. Nay nguồn sống này mất đi do người lao động chết thì họ cần trợ giúp và quỹ bảo hiểm hiện xã hội thực hiện vai trò trợ giúp họ.

Ngay cả khi người quá cố không có thân nhân cần trợ giúp thì một khoản giúp cho gia đình họ thích nghi với hoàn cảnh mới cũng là điều cần thiết.

Mặt khác, trợ cấp tiền tuất cũng được coi như kết quả đóng góp của người lao động lúc sinh thời (khoản đóng góp vào quỹ bảo hiểm cho chế độ tử tuất). Ở một khía cạnh nào đó, trong quan niệm này người ta còn có thể liên hệ với chế độ trợ cấp hưu trí.

Nếu người đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội không được hưởng hoặc chưa được hưởng đầy đủ, chưa hưởng đến mức trung bình… mà bị chết thì những người thân trong gia đình phải được hưởng phần trợ cấp mà đáng lẽ người lao động được hưởng.

Vì vậy, cũng đã có quan điểm cho rằng trợ cấp tiền tuất là chế độ cấp dưỡng chuyển quyền. Tức là có sự chuyển nhượng quyền hưởng trợ cấp của người quá cố cho những người kế quyền.

Tuy nhiên, khi mỗi người lao động mất, hoàn cảnh gia đình của họ thường khác nhau. Vì vậy, tuỳ thuộc vào từng trường hợp, thân nhân của người lao động sẽ được hưởng tiền tuất một lần hoặc tiền tuất hàng tháng. 

Chế độ tử tuất hàng tháng

a. Điều kiện hưởng chế độ tiền tuất hàng tháng 

Chế độ tử tuất hàng tháng chỉ áp dụng cho những đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc. Tuy nhiên, điều đó cũng không có nghĩa khi người lao động tham gia bảo hiểm bắt buộc chết thì tất cả các thân nhân của họ đều được hưởng tiền tuất hàng tháng.

Việc thân nhân của họ có được hưởng tiền tuất hàng tháng hay không còn phụ thuộc vào mức độ đóng góp của chính bản thân người lao động và việc người lao động đó có thân nhân thuộc diện hưởng tiền tuất hàng tháng hay không.

Do quỹ bảo hiểm xã hội hạch toán độc lập nên để đảm bảo việc cân đối giữa thu chi bảo hiểm đòi hỏi người lao động phải đóng góp vào quỹ bảo hiểm xã hội trong khoảng thời gian nhất định thì khi họ chết thân nhân của họ mới được hưởng tiền tuất hàng tháng.

Đồng thời, thân nhân của người lao động được hưởng tiền tuất hàng tháng thông thường phải là những người thân thích ruột thịt của người lao động mà khi còn sống người lao động có trách nhiệm trực tiếp nuôi dưỡng.

Những người này đã hết tuổi lao động hoặc chưa đến tuổi lao động nên khi người lao động mất đi, họ sẽ gặp khó khăn nếu không có nguồn nuôi dưỡng. Khó khăn này không phải chỉ trong thời gian đầu khi họ vừa mất đi người trụ cột trong gia đình mà diễn ra hàng ngày, hàng tháng trong cả quá trình lâu dài.

Chính vì vậy, cần phải có những khoản trợ cấp hàng tháng nhằm đảm bảo cuộc sống cho các thân nhân của người lao động sau khi người lao động chết. 

Theo Luật bảo hiểm xã hội, chế độ tuất hàng tháng được áp dụng cho những người lao động đã có thời gian đóng bảo hiểm xã hội đủ 15 năm trở lên nhưng chưa hưởng bảo hiểm xã hội một lần, người đang hưởng lương hưu hoặc trợ cấp tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp hàng tháng với mức suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên và người lao động đang làm việc bị tai nạn lao động bệnh nghề nghiệp chết.

Những người này phải có thân nhân do họ trực tiếp nuôi dưỡng thuộc một trong các trường hợp sau: 

– Con chưa đủ 15 tuổi, con chưa đủ 18 tuổi nếu còn đi học; con từ đủ 15 tuổi trở lên nếu bị suy giảm khả năng lao động từ 81% trở lên; 

– Vợ từ đủ 15 tuổi trở lên hoặc chồng từ đủ 60 tuổi trở lên, vợ dưới 15 tuổi, chồng dưới 60 tuổi nếu bị suy giảm khả năng lao động từ 81% trở lên; 

– Cha đẻ, mẹ đẻ, cha vợ hoặc cha chồng, mẹ vợ hoặc mẹ chồng, người khác mà người lao động có trách nhiệm nuôi dưỡng nếu từ đủ 60 tuổi trở lên đối với nam, 55 tuổi trở lên đối với nữ; 

– Cha đẻ, mẹ đẻ, cha vợ hoặc cha chồng, mẹ vợ hoặc mẹ chồng, người khác mà người lao động có trách nhiệm nuôi dưỡng nếu dưới 60 tuổi đối với nam, dưới 55 tuổi đối với nữ mà bị suy giảm khả năng lao động từ 81% trở lên. 

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng các đối tượng này (trừ trường hợp là con) chỉ được hưởng trợ cấp nếu họ không có thu nhập hoặc có thu nhập hàng tháng nhưng thấp hơn mức lương tối thiệu chung. 

Như vậy, đối với những lao động có thời gian đóng bảo hiểm xã hội dưới 15 năm mà bị chết không do tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp thì dù có thân nhân thuộc diện hưởng tiền tuất hàng tháng cũng sẽ không được hưởng tiền tuất hàng tháng. 

b. Mức tiền tuất hàng tháng 

Mức tiền tuất hàng tháng cho các thân nhân của người lao động được tính trên cơ sở của lương tối thiểu. Hàng tháng, mỗi thân nhân được trợ cấp bằng 50% lương tối thiểu chung.

Trường hợp thân nhân không còn nguồn thu nhập nào khác và không có người thân trực tiếp nuôi dưỡng thì mức tiền tuất hàng tháng bằng 70% mức tiền lương tối thiểu chung. Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là số thân nhân thuộc diện hưởng tiền tuất hàng tháng theo pháp luật hiện hành tối đa là 4 người (nếu có một người chế thuộc đối tượng nêu trên). 

Trường hợp có từ 2 người chế trở lên thì thân nhân của những người này được hưởng 2 lần mức trợ cấp theo quy định. Thời điểm hưởng trợ cấp tiền tuất hàng tháng được thực hiện kể từ tháng liền kề sau tháng mà người lao động, người hưởng lương hưu trợ cấp tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp chết. 

Chế độ tiền tuất một lần

a. Đối với bảo hiểm xã hội bắt buộc

Điều kiện hưởng

Chế độ tiền tuất một lần được áp dụng cho những thân nhân người lao động không đủ điều kiện để hưởng tiền tuất hàng tháng. Chế độ này nhằm trợ giúp cho thân nhân của người lao động giải quyết những khó khăn ban đầu, giúp họ thích nghi với hoàn cảnh mới khi người lao động chết.

Theo quy định của pháp luật, người tham gia bảo hiểm xã hội chết không thuộc diện hưởng chế độ tiền tuất hàng tháng hoặc thuộc diện hưởng nhưng lại không có thân nhân thuộc diện hưởng tiền tuất hàng tháng thì được trợ cấp tiền tuất một lần. 

Mức hưởng

Mức tiền tuất một lần trong các trường hợp không giống nhau mà được xác định tuỳ thuộc vào việc người lao động đang còn tham gia quan hệ lao động hay không còn tham gia quan hệ lao động, đang hưởng bảo hiểm xã hội hàng tháng hay chưa hưởng bảo hiểm hàng tháng.

Những người lao động đang làm việc hoặc người lao động đang bảo lưu thời gian đóng bảo hiểm xã hội thì khi chết gia đình họ phải được nhận mức trợ cấp cao hơn những người đã và đang hưởng trợ cấp. Điều đó cũng hoàn toàn phù hợp với nguyên tắc thực hiện bảo hiểm xã hội trên cơ sở phân phối theo lao động. 

Theo quy định của pháp luật hiện hành, người lao động đang làm việc hoặc hoặc đang bảo lưu thời gian đóng bảo hiểm thì mức trợ cấp được tính theo thời gian đóng bảo hiểm xã hội: Cứ mỗi năm đóng bảo hiểm xã hội tính bằng 1,5 tháng lương tính trên mức bình quân của tiền lương tháng làm căn cứ đóng bảo hiểm xã hội (như chế độ hưu trí) nhưng thấp nhất bằng 3 tháng.

Còn đối với những người lao động đang hưởng lương hưu mà chết thì tính theo thời gian đã hưởng lương hưu. Nếu chết trong 2 tháng đầu hưởng lương hưu thì tính bằng 48 tháng lương hưu đang hưởng. Nếu chết vào những tháng sau đó, cứ hưởng thêm 1 tháng lương hưu thì mức trợ cấp giảm đi 0,5 tháng lương hưu, mức thấp nhất bằng 3 tháng lương hưu đang hưởng. 

b. Đối với bảo hiểm xã hội tự nguyện 

Đối với những người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện chỉ được hưởng chế độ tiền tuất một lần. Cụ thể nó được áp dụng cho những người lao động đang đóng bảo hiểm xã hội, người lao động đang bảo lưu thời gian đóng bảo hiểm xã hội và người đang hưởng lương hưu mà chết.

Mức tiền tuất một lần được xác định tùy theo việc người lao động đang đóng, đang bảo lưu thời gian đóng bảo hiểm xã hội hay người đó đang hưởng lương hưu mà chết. 

Đối với những người đang đóng bảo hiểm hoặc bảo lưu thời gian đóng bảo hiểm xã hội mà chết, mức trợ cấp sẽ được tính theo số năm đã đóng bảo hiểm xã hội, cứ mỗi năm tính bằng 1,5 tháng mức bình quân thu nhập tháng đóng bảo hiểm xã hội. 

– Đối với người đang hưởng lương hưu mà chết, mức trợ cấp được tính theo thời gian đã hưởng lương hưu. Nếu chết trong 2 tháng đầu, hưởng lương hưu thì tính bằng 48 tháng lương hưu đang hưởng; nếu chết vào những tháng sau đó thì cứ hưởng thêm 1 tháng lương hưu mức trợ cấp sẽ giảm đi 0,5 tháng lương hưu. 

Trường hợp người lao động có thời gian đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc sau đó đóng bảo hiểm xã hội tự nguyện hoặc ngược lại thì được cộng gộp các loại thời gian đóng bảo hiểm để làm cơ sở tính hưởng chế độ tử tuất.